Apel jasnogórski jest wieczorną modlitwą kierowaną do Maryi, Królowej Polski i Matki Kościoła w intencji Ojczyzny i Kościoła. Można go przeżywać indywidualnie, w rodzinie lub w większej wspólnocie. Odprawiany jest także w niektórych sanktuariach maryjnych i innych świątyniach, szczególnie w niektóre uroczystości i święta maryjne, zwłaszcza na zakończenie nabożeństw wieczornych. Sprawowany jest szczególnie uroczyście – jako odrębne nabożeństwo maryjne – na Jasnej Górze codziennie o godzinie 21.00.
Istnieje kilka wersji podających początki apelu jasnogórskiego. W dniu 4 listopada 1918 r. polscy żołnierze z 22. Pułku Piechoty, dowodzeni przez podporucznika Artura Wiśniewskiego, wyzwolili Jasną Górę spod okupacji austriackiej i o godz. 21.15 stanęli, wraz z paulinami przed Cudownym Obrazem Królowej Polski, dziękując za odzyskaną wolność po 123 latach niewoli narodowej i zaborów. Można w tej dziękczynnej modlitwie maryjnej dopatrywać się również genezy apelu jasnogórskiego.
Ks. Michał Kordecki, pallotyn – w oparciu o tradycję ustną – podaje inne dane dotyczące początków apelu jasnogórskiego. Kapitan Władysław Polesiński, pilot, zmarły w 1939 r., trochę „wadzący się z Bogiem”, podczas próbnego lotu usłyszał nagle jakby wewnętrzny rozkaz: „Zniż lot, ląduj!” Wylądował szczęśliwie. Po opuszczeniu samolotu nastąpiła jego eksplozja. Była godzina 21.00. Gdy po powrocie do domu opowiedział swojej żonie o tym wydarzeniu, okazało się, że właśnie tego dnia o godzinie 21.00 polecała go Matce Bożej. Kapitan stanął „na baczność”, zasalutował i zwrócił się do Matki Bożej Jasnogórskiej, meldując się Jej jako swemu Dowódcy, od którego otrzymał ten wewnętrzny nakaz ratujący go od śmierci. Odtąd czynił to codziennie. Kapitan nawrócił się, zmienił życie i założył wśród oficerów polskich katolicką organizację – „Krzyż i Miecz”. Członkowie tej organizacji mieli w zwyczaju codziennie o godzinie 21.00 meldować się na apel przed Matką Bożą Częstochowską.
Podczas okupacji hitlerowskiej ks. Leon Cieślak, pallotyn, szerzył tę praktykę w Warszawie wśród młodzieży akademickiej na tajnych kompletach i w sodalicjach mariańskich. O godzinie 21.00 młodzież modliła się do Matki Bożej Jasnogórskiej i odmawiała akt zawierzenia się Maryi.
W tym samym czasie na Jasnej Górze o. Polikarp Sawicki, paulin, gromadził różne grupy akademickie, najczęściej członków sodalicji mariańskiej, na wieczorową modlitwę przed Cudownym Obrazem Matki Bożej Jasnogórskiej.
W dniu 8 września 1946 r. Kardynał August Hlond, Prymas Polski, w obecności całego Episkopatu i prawie milionowej rzeszy wiernych – w uroczystość Narodzenia Najświętszej Maryi Panny – oddał cały Naród polski Niepokalanemu Sercu Maryi.
W tym samym roku została wydana drukiem książeczka opracowana przez wspomnianego wyżej ks. Leona Cieślaka, pt. „Ofiarowanie Polski Niepokalanemu Sercu Maryi”, zawierająca teksty modlitw do Matki Bożej, do odmawiania podczas wieczornej modlitwy. Autor zachęca do duchowego spotkania z Najświętszą Maryją Dziewicą i do składania przed Nią specjalnego „raportu Narodu polskiego”, który jest stawianiem się przed Obliczem Maryi, aby rozliczyć się ze swego życia, z przeżytego dnia i ze spełnienia swych zobowiązań przed Nią jako Królową Narodu polskiego. „Raport” ten jest również hołdem szczególnej czci i miłości wszystkich Polaków względem swej Matki. Dlatego zarówno treść, jak i forma tej modlitwy zbliżone są do treści i formy apelu jasnogórskiego.
Apel – modlitwa o uwolnienie internowanego Księdza Kardynała Stefana Wyszyńskiego, Prymasa Polski
Po internowaniu Ksiądz Kardynał Stefan Wyszyński w Stoczku Warmińskim oddał się Maryi w uroczystość Jej Niepokalanego Poczęcia w dniu 8 grudnia 1953 r. W tym samym dniu rozpoczęto na Jasnej Górze wieczorową modlitwę, zwaną apelem, w jego intencji o godzinie 21.00.
Papież Pius XII w tym czasie ogłosił początek Maryjnego Roku Jubileuszowego.
Na Jasnej Górze z tej okazji ks. biskup Zdzisław Goliński, ordynariusz częstochowski, w otoczeniu kapituły katedralnej, paulinów i licznie zgromadzonych wiernych celebrował Mszę św. pontyfikalną w dniu 8 grudnia 1953 r. wieczorem – w uroczystość Niepokalanego Poczęcia Najświętszej Maryi Panny. Podczas tej Mszy św. kazanie wygłosił przeor Jasnej Góry o. Jerzy Tomziński, w którym między innymi zapowiedział: „Staniemy dziś wszyscy na jasnogórski apel. Co to jest? Nic trudnego! Codziennie o godzinie 9 wieczorem przeniesiemy się myślą i modlitwą na Jasną Górę, do cudownej kaplicy. Są rodziny, które o tej porze przerywają rozmowę, pracę i stają w milczeniu albo na czele ze swym ojcem odmawiają dziesiątkę różańca. Są całe zastępy polskiej młodzieży akademickiej, które to czynią. Gdy powiedziano o tym Księdzu Prymasowi Kardynałowi Wyszyńskiemu, odniósł się życzliwie do tego, potem jednak, kiedy przemyślał tę sprawę, powiedział parę miesięcy temu, że codziennie o godzinie 9 wieczorem przenoszę się myślą na Jasną Górę, modlę się i błogosławię całemu Narodowi. Wszyscy, jak nas jest przeszło 30 milionów na całym świecie; wszyscy o jednej godzinie, gdziekolwiek będziemy, czy w pracy, czy na ulicy, czy w kinie, czy na zabawie; wszyscy zbratani jedną myślą, jednym polskim sercem, staniemy przy naszej Pani i Królowej, przy Matce i Pocieszycielce, aby prosić i żebrać za Polskę, za Naród…”
Zgodnie z tą zapowiedzią i pod jego przewodnictwem zgromadziła się w kaplicy Matki Bożej o tej wieczornej porze grupka osób, by polecić szczególnej opiece Maryi internowanego Prymasa Polski. Tak też postanowili oni zbierać się codziennie o godzinie 21.00, by odmawiać modlitwy do Matki Bożej przed zasłoniętym Cudownym Obrazem.
Dziś, z perspektywy czasu, można stwierdzić, że było to oficjalne zapoczątkowanie jasnogórskiego apelu. Nadal paulini wzywali rodaków, by sercem, myślą i modlitwą stawać przed Obliczem Jasnogórskiej Pani o godzinie 21.00 i modlić się o uwolnienie Księdza Prymasa Kardynała Stefana Wyszyńskiego. Na owoce takiej modlitwy nie trzeba było długo czekać. Ksiądz Prymas odzyskał wolność po trzech latach.
Nowe impulsy dla apelu jako wieczornego nabożeństwa maryjnego dały Jasnogórskie Śluby Narodu złożone w dniu 26 sierpnia 1956 r., zawierające program religijno – moralnej odnowy życia narodowego. Odtąd apel jasnogórski stał się modlitwą wieczorną w intencji Narodu.
Gdziekolwiek się znajdziesz o 9-tej wieczorem i cokolwiek będziesz czynił – stań myślą i sercem u stóp swojej Królowej. Złóż Jej raport dzienny – rachunek sumienia i oddaj wszystko pod Jej panowanie: siebie, swoją rodzinę i cały Naród… Powtarzając słowa: „Królowo Polski! Jestem przy Tobie! Pamiętam! Czuwam!”.
Jestem przy Tobie – dziś! Będę przy Tobie przez wszystkie chwile dnia jutrzejszego. Chcę być przy Tobie – zawsze!
Pamiętam, że jesteś Królową Polski i moją Matką. Jak najlepszą Matkę błagam Cię o pomoc, abym w każdej chwili wypełnił złożone Ci śluby, abym zachował w moim codziennym życiu Chrystusowe prawo.
Czuwam, aby wszystko we mnie poddane było woli Twojej i Twojego Syna. Czuwam nad moją myślą. Czuwam nad moim czynem. Czuwam nad moim sercem.
Apel Jasnogórski jako maryjna forma czci, pobożności, zawierzenia i wdzięcznej miłości ma charakter wyjątkowo serdeczny, spontaniczny, rodzinny i zarazem rycerski. Jasnogórski apel jako wspólna modlitwa wieczorna jest kierowany bezpośrednio do Jasnogórskiej Królowej Polski i zarazem Matki Kościoła, gdyż swym zasięgiem obejmuje sprawy nie tylko Narodu polskiego ale także całego Kościoła powszechnego. Ten narodowy i zarazem eklezjalny wymiar apelu stopniowo i ewolucyjnie staje się obecnie rzeczywistością wynikającą z pogłębionej świadomości roli i miejsca Maryi w tajemnicy Chrystusa i Kościoła.
Popularność apelu ujawnia nie słabnące przywiązanie Polaków do Matki Bożej Królowej Polski i zarazem świadczy o doniosłym znaczeniu tego kultu i pobożności maryjnej. Ta forma pobożności jednoczy wszystkich Polaków nie tylko w kraju, ale na całym świecie. Poprzez Jasnogórską Matkę i Królową wierząca Polska wiąże się również ze stolicą św. Piotra i umacnia swą wiarę.